Chứng Đạo Ca của thiền sư Huyền Giác là tác phẩm rất chí yếu cho người tu thiền, muốn thấy được đạo chân thật sẵn nơi mình thì cần phải hiểu cho thấu đáo. Trước khi giảng chúng tôi giới thiệu sơ tiểu sử của thiền sư Huyền Giác cho quý vị biết đại cương.

TIỂU SỬ THIỀN SƯ HUYỀN GIÁC (665-713)

Sư họ Đới quê ở Vĩnh Gia, Ôn Châu, xuất gia từ thuở nhỏ. Sư xem khắp ba tạng kinh, trí đức viên mãn, trụ trì chùa Hưng Long. Sư tinh thâm về pháp môn Chỉ Quán của đại sư Trí Khải ở núi Thiên Thai, trong bốn oai nghi lúc nào cũng khế hợp thiền quán. Thấy cạnh chùa dưới sườn núi có cảnh đẹp, Sư bèn xuống cất một thiền am, lưng tựa ngọn núi xanh, hông kề dòng suối trong. Sư sống một đời thanh đạm, không hề nghĩ đến việc thế tục.

Sư nhân xem kinh Duy-ma phát minh được tâm địa. Gặp đệ tử của Lục Tổ là thiền sư Huyền Sách, hai bên nói chuyện nhau đều thích hợp chư Tổ. Huyền Sách hỏi:

- Nhân giả đắc pháp nơi thầy nào?

Sư đáp:

- Tôi nghe trong các kinh luận Phương Đẳng mỗi vị đều có thầy trò trao truyền. Sau xem kinh Duy-ma ngộ được Tâm tông, mà chưa có người chứng minh.

Huyền Sách bảo:

- Từ đức Phật Oai Âm Vương về trước, không có thầy chứng minh thì được. Từ đức Phật Oai Âm Vương về sau, không thầy tự ngộ đều là ngoại đạo thiên nhiên.

Sư nói:

- Xin nhân giả vì tôi chứng minh.

Huyền Sách bảo:

- Lời nói tôi nhẹ lắm. Ở Tào Khê có Lục Tổ đại sư bốn phương học giả tụ họp về thọ pháp, nếu nhân giả muốn đi thì tôi cùng đi với. Sư bèn theo Huyền Sách đi đến Tào Khê.

Đến nơi, Sư tay cầm tích trượng vai mang bình bát đi nhiễu Tổ ba vòng. Tổ hỏi:

- Phàm Sa-môn phải đủ ba ngàn oai nghi tám muôn tế hạnh, Đại đức là người phương nào đến, mà sanh đại ngã mạn như vậy?

Sư thưa: - Sanh tử là việc lớn, vô thường mau chóng.

Tổ bảo: - Sao không ngay nơi đó thể nhận lý vô sanh, thấu rõ cái không chóng?

Sư thưa: - Thể tức vô sanh, thấu vốn không mau. 

Tổ khen: - Đúng thế! Đúng thế!

Lúc đó đại chúng nghe nói đều ngạc nhiên. Sư bèn đầy đủ oai nghi lễ tạ Tổ. Chốc lát sau Sư xin cáo từ.

Tổ bảo: - Về chóng thế sao!

Sư thưa: - Vốn tự không động, há có chóng sao? 

Tổ bảo: - Cái gì biết không động?

Sư thưa: - Ngài tự phân biệt.

Tổ bảo: - Ngươi được ý vô sanh rất sâu. 

Sư thưa: - Vô sanh há có ý sao? 

Tổ bảo: - Không ý, cái gì biết phân biệt? 

Sư thưa: - Phân biệt cũng không phải ý. 

Tổ khen: - Tốt lắm! Hãy nán lại một đêm.

Sư ở lại đây một đêm. Sáng hôm sau, Sư cùng Huyền Sách đồng xuống núi trở về Ôn Giang. Thời nhân gọi Sư là Nhất Túc Giác.

Từ đây về sau, học chúng bốn phương tìm đến tham vấn thật đông. Sư được tặng hiệu là Chơn Giác Đại sư.

Đời Đường niên hiệu Tiên Thiên thứ hai (713 TL) ngày 17 tháng 10, tại viện riêng ở chùa Hưng Long, Sư ngồi vui vẻ thị tịch, thọ bốn mươi chín tuổi. Vua sắc ban là Vô Tướng Đại sư, tháp hiệu Tịnh Quang.

Tập Chứng Đạo Ca và Thiền Tông Ngộ Tu Viên Chỉ do Sư trước tác, sau này môn đồ là Ngụy Tĩnh làm thích sử Khánh Châu, góp lại làm thành mười thiên gọi là Vĩnh Gia Tập.

Đại cương câu chuyện như vậy, đọc qua thấy khó hiểu về sự đối đáp giữa Lục tổ Huệ Năng và thiền sư Huyền Giác, nên tôi sẽ thứ tự chỉ ra chỗ thâm sâu của các ngài.

Huyền Giác đi tới Lục Tổ không chào hỏi gì hết, đi quanh ba vòng chống tích trượng đứng. Lục Tổ quở: Phàm Sa-môn phải đủ ba ngàn oai nghi tám muôn tế hạnh, Đại đức là người phương nào đến, mà sanh đại ngã mạn như vậy? Ngài đáp rằng: - Sanh tử là việc lớn, vô thường mau chóng. Đáp có lạc đề không? Chúng ta đi học đạo là vì giải thoát sanh tử, mà sanh tử đã chực sẵn bên mình, thì còn rảnh rỗi đâu mà oai nghi tế hạnh. Vì vậy cần phải nói cái gì thẳng đó để thấy để biết.

Tổ Huệ Năng nói: Vậy sao chẳng thể nhận lý vô sanh, thấu rõ cái không chóng? Như vậy thì ngay đó ông phải nhận ra lý vô sanh, thấu suốt được cái không chóng.

Ngài Huyền Giác đáp: Thể tức vô sanh, thấu vốn không chóng. Thể là bản thể vốn vô sanh, còn mình thấu hiểu thì không có gì là nhanh chậm. Tổ Huệ Năng đáp: Đúng thế, đúng thế, tức là thấy được rồi đó, chỗ ông hiểu là đúng.

Huyền Giác bèn đầy đủ oai nghi lạy tạ, giây lát xin cáo về. Chỉ hỏi một câu mà được thừa nhận là mãn nguyện rồi, không cần phải hỏi nhiều, nên ngài từ giã về. Lục Tổ e ngài chưa thấu tột, nên bảo: Về chóng thế sao? Huyền Giác đáp: Vốn tự không động, há có chóng sao? Cái đó không động không tịnh, nói gì chóng chầy.

Tổ hỏi: Cái gì biết không động? Cái đó là cái chẳng động thì cái gì biết đó là chẳng động? Những câu này nghe như khó hiểu nhưng đó là sự thật. Thí dụ tôi thấy cái đồng hồ, tôi biết đồng hồ trắng hay đen. Như vậy là có tôi và có đồng hồ. Bởi vậy Lục Tổ mới gạn: “Cái gì biết không động?” Nếu có người biết chẳng động là có hai rồi.

Huyền Giác đáp: Ngài tự phân biệt. Tại Tổ phân biệt chứ con chỉ nói vậy, không có cái hay biết, bị biết gì hết. Lục Tổ nói: Ngươi được ý vô sanh rất sâu. Như vậy thì ông thấu suốt được ý vô sanh rồi. Huyền Giác hỏi: Vô sanh há có ý sao? Câu này rất là tinh tế, thường mình không biết. Lục Tổ bảo: Không ý, cái gì biết phân biệt? Huyền Giác đáp: Phân biệt cũng chẳng phải ý. Câu đó là câu thấu triệt.

Lâu nay chúng ta quen cho suy nghĩ tính toán hơn thua, phải quấy, tốt xấu là phân biệt, thì đó thuộc về ý. Còn cái phân biệt mà không phải ý là sao? Thí dụ, nhìn bình hoa, thấy hoa hồng đỏ, hoa khác thì trắng, xanh, vàng v.v... Có phân biệt rõ ràng mới biết đây là đỏ, kia là trắng... Nhưng phân biệt đó có phải là ý không? Mắt thấy thì tự biết đỏ biết trắng, tai nghe tiếng chuông tiếng mõ, biết tiếng chuông tiếng mõ, đâu đợi suy nghĩ mới biết. Như vậy phân biệt mà không phải ý, đó là chỗ rất thâm sâu.

Cái thấy của ngài Huyền Giác rất tột, cho nên Tổ nói: Tốt lắm! Hãy nán lại một đêm. Do vậy, người đời sau gọi ngài là Nhất Túc Giác. Như vậy coi như Lục Tổ đã ấn chứng cho ngài là người thấu triệt được lý thiền. Sau này ngài đã viết những quyển sách nói về thiền rất thấu triệt mặc dù chỉ ở chỗ Lục Tổ một đêm. Bài Chứng Đạo Ca này rất phổ biến trong nhà thiền, chỉ thiền sinh ở trong thiền viện mà không thuộc, đó là cái hổ thẹn của mình.